آیت الله محمدباقر ملکی در سال 1324 ه.ق، (برابر با 1285ه.ش)همزمان با مرگ مظفر الدین شاه قاجار و اوج‏گیری نهضت مشروطه درمیان مردم شجاع آذربایجان، در یکی از قصبه‏های این خطه به نام‏«ترک‏» مرکز بخش کندوان (گرمرود) یکی از بخشهای مهم شهرستان‏میانه است دیده به جهان گشود. پدرش، مرحوم «حاج عبد العظیم‏»که از ریش‏سفیدان و شخصیتهای پرنفوذ و متدین منطقه به شمارمی‏آمد، فرزندش را محمدباقر نام نهاد. او دوران شیرخوارگی ونونهالی را در دامن پر مهر مادر و با عاطفه و نوازش بی‏همتای وی‏پشت‏سر گذاشت و ایام کودکی و نوجوانیش مصادف با دوران ضعف وزبونی و انقراض پادشاهان قاجار سپری شد. در آن زمان بر اثرغلبه اشرار و حمله خوانین به شهرها و روستاهای اطراف، غارت‏اموال و احشام و آزار و اذیت مردم، توسط ایادی و عوامل مزدورو از خدا بی‏خبر آنان به اوج نهایی خود رسیده بود. این فقیه‏بزرگ در سن دوازده‏سالگی از نزدیک شاهد و ناظر خشکسالی و قحطی‏هولناک سال 1336 ق بود که هر روز مردم دسته دسته از گرسنگی درهر کوی و برزن تلف می‏شدند. او سختی جانکاه و تلخی طاقت‏فرسای‏آن روزها را به جان و دل خرید و طعم تلخ بی‏وفایی و بی‏اعتباری‏ظواهر فریبنده دنیا را با تمام وجود لمس و تجربه کرد. همه اینها اگرچه در ظاهر برای وی بسیار ملال‏آور و شکننده بودولی از سوی دیگر مشکلات و فراز و نشیبهای زندگی از وی یک‏شخصیتی قوی و باصلابت و با اراده آهنین ساخت و او را در برابردشواریها و ناملایمات، همواره مقاوم و استوار نگاهش داشت و به‏این ترتیب هرگز از تلاش و کوشش شبانه‏روزی احساس خستگی و دلتنگی‏نکرد و مبارزه با انواع مشکلات روزمره زندگی را جزو برنامه‏روزانه خود قرار داد و از همان اوان نوجوانی در کنار پدرگرانقدرش به کار دشوار کشاورزی و تامین مخارج اقتصادی خانواده‏همت گمارد.

حضور علمای بزرگ در منطقه و ارتباط تنگاتنگ پدر با آنان، فضای‏مذهبی و فرهنگی مناسبی را در محیط خانواده به وجود آورده بود;از این رو آیت الله ملکی میانجی از دوران نوجوانی علائق مذهبی ودینی و ویژه‏ای یافت و به این صفت در میان مردم و همسالانش‏ممتاز و معروف شد و از طرفی هم بر اثر عنایت و تشویق پدر،علاقه وافری به تحصیل علم از خود نشان داد و در کنار فعالیتهای‏کشاورزی، آموزش مقدمات علوم اسلامی و زبان ادبیات فارسی را درزادگاه خود آغاز کرد. نخست‏خواندن و نوشتن را از کتب رایج آن‏زمان، نزد اساتید فن آموخت و خط «مبین الملک گرمرودی‏» حاکم‏فارس را به عنوان سرمشق برای خود انتخاب کرد و دارای خطی‏بسیار زیبا شد. بعد در همان روستا از محضر مرحوم آیت الله‏«سید واسع کاظمی ترکی‏» متوفای; 1353 ه. ق که از شاگردان‏برجسته و اعضای جلسه استفتای مرحوم آخوند خراسانی صاحب‏کفایه الاصول بود، ادبیات عرب، منطق، اصول و فقه (قوانین وریاض) را فراگرفت. سپس برای تکمیل آموخته‏ها و سیر در اعماق‏معارف و حقایق تشیع، در سال 1349 ق به مشهد مقدس مشرف شد. ودر جوار آستان قدس رضوی برای خود مسکن گزید. آنگاه سطوح عالی‏را در نزد آیت الله «شیخ هاشم قزوینی‏»(متوفای; 1380 ق)فراگرفت، و فلسفه و مباحث اعتقادی را نزد «آیت الله شیخ مجتبی‏قزوینی‏»(متوفای 1386 ق) فراگرفت. بخشی از علم هیئت را نیز درکرسی درس مرحوم «آیت الله شیخ حسنعلی اصفهانی نخودکی‏» (م.1361 ق) آموخت و همچنین در درس خارج فقه مرحوم آیت الله‏«میرزا محمد آقازاده خراسانی‏» (متوفای; 1356 ق) شرکت جست ودر نهایت‏بخشی از مباحث فقه، یک دوره اصول فقه و یک دوره کامل‏علوم و مباحث معارفی خراسان را از محضر استاد بزرگوارش مرحوم‏علامه آیت الله العظمی «میرزا مهدی غروی اصفهانی‏» (متوفای;1365 ق) آموخت و در حدود سال 1361 ه. ق از محضر ایشان به‏دریافت اجازه اجتهاد، فتوا و نقل حدیث مفتخر گشت که این‏اجازه‏نامه بعدها توسط مرحوم حضرت آیت الله العظمی «سید محمد حجت‏کوه‏کمری تبریزی‏» (متوفای; 1372 ه. ق) مورد تایید و تاکیدقرار گرفت. در بخشی از این اجازه‏نامه چنین آمده است: «...ایشان به مرتبه فقیهان رهشناس و مجتهدان دقیق النظر نایل‏آمدند. باید خدای سبحان را بر این نعمت و کرامت‏شکر کنند،زیرا که طالبان بسیارند، ولی واصلان اندک. و من به ایشان اجازه‏دادم که از من روایت کنند هرچه را من اجازه روایت و نقل آنهارا دارم...»(1)

هنگام تحصیل این‏عالم فرزانه در مشهد مقدس، علاوه بر فقر شدید مالی و گرسنگی‏مستمر، با بحرانهای هولناک سیاسی، اجتماعی از قبیل: توطئه کشف‏حجاب، متحد الشکل کردن لباس مردم، و خلع لباس از روحانیت مواجه‏بود. این جنایات تاریخی از سوی رضاخان تا آنجا در سرتاسر کشوربر مردم ایران تحمیل می‏شد تا این که منجر به وقوع قیام مردم‏مشهد و به وقوع پیوستن واقعه مسجد گوهرشاد (یکشنبه 12ربیع الثانی 1354) گردید. به طوری که اکثر طلاب مشهد در اثرفشارهای مزدوران رضاخانی پراکنده شدند، و برخی هم، کسوت مقدس‏روحانیت را برای همیشه کنار گذاشته و به کارهای دیگر روی‏آوردند.در این بین تنها عده‏ای اندک که از ایمان قوی و اراده پولادین‏برخوردار بودند، به گونه مظلومانه در این راه استقامت کرده واز حریم دین و مذهب تشیع دفاع نمودند. مرحوم آیت الله ملکی‏میانجی هم جزو این راست‏قامتان همیشه سرافراز بود که در برابرتندبادهای برخاسته از سوی سلطه استعمار خارجی و استبدادرضاخانی سر خم نکرد. در آن ایام به مدت طولانی همه دروس بر اثرشدت فشار و خفقان رژیم تعطیل گشته بود; ولی این عالم تلاشگرهمچنان با امید، نشاط و پشتکار قوی به مطالعه و تحقیق خودادامه داد و خلاء تعطیلی دروس را بدین وسیله جبران و پر می‏کرد. معظم له در ضمن خاطراتش نقل می‏کرد:«در همان ایام اختناق روزی مرحوم استاد (آیت الله میرزا مهدی‏غروی اصفهانی) به بنده فرمود: البشاره! البشاره! رفقا را خبرکن می‏خواهم درس شروع کنم. در این هنگام من بلافاصله به دوستان‏که حدود هفت‏یا هشت نفر بودیم، از جمله: مرحوم آیت الله حاج‏میرزا جوادآقا تهرانی و آیت الله مروارید اطلاع دادم، از همان‏روزها مدتی شبانه، به صورت مخفیانه و با احتیاط کامل و توام‏با ترس و اضطراب در درس استاد حضور پیدا می‏کردیم. روزی یکی ازدوستان به هنگام آمدن درس گرفتار پلیس شد. مرحوم استاد ناراحت‏شد و دست‏به دعا و توسل زد و برای رهایی وی دعا نمود والحمد لله ایشان آزاد شد. در آن زمان مزاحمت و سختگیری برای‏طلاب و علما به اوج خود رسیده بود. بسیاری از دوستان دیگر واینجانب گرفتار آزار و اذیت و توهین پلیس شدیم و خاطره‏هایی دراین مورد داریم. »

وی پس از حدود سیزده سال تلاش شبانه‏روزی در حوزه علمیه مشهد وتحقیق و تفحص در فروع، اصول و معارف اسلامی و تشیع و الهام ازبارگاه علی بن موسی الرضا(ع) و نیل به مراتب والای از علم ومعرفت و اخذ درجه اجتهاد، سرانجام به وطن خود «ترک‏» باز گشت.و در راه تشکیل خانواده با یکی از خاندان محترم سادات حسینی‏آن دیار، عقد وصلت‏بست. سپس با استقرار کامل در وطن به تبلیغ‏دین و ارشاد مردم توفیق یافت. او در مدت اندکی به طور طبیعی‏رهبری مذهبی و سیاسی بیش از صد پارچه آبادی و روستاهای اطراف‏را در منطقه شمال و شمال‏شرق شهرستان میانه بر عهده گرفت;البته بخشی از این ایام مصادف با جنگ جهانی دوم (1359 ق) بودکه حضور فعال این فقیه فرزانه، در منطقه، مایه نشاط و دلگرمی‏برای توده مردم و منزل ساده و بی‏آلایش وی همواره پناهگاه‏مظلومان و محل امن و آسایش برای ستمدیدگان به شمار می‏رفت. او در طول اقامت‏خود در منطقه هر از چند گاهی نیز با استادبزرگوارش، مرحوم آیت الله حاج شیخ مهدی غروی اصفهانی، ارتباطمکاتبه‏ای برقرار می‏کرد و بدین ترتیب از راهنماییهای استادبهره‏های وافر می‏برد. یک مورد در سال 1364 ه. ق مرحوم آیت الله‏غروی اصفهانی نامه‏ای به شاگردش می‏نویسد و در آن ضمن تکریم وتجلیل از مقام علمی و تاکید بر فقاهت و اجتهاد آیت الله ملکی‏میانجی، یک سری دستورالعملهایی علمی، اخلاقی و... را به وی‏توصیه می‏کند. از آن جمله تاکید می‏نماید: «با توجه به مقام‏علمی، هرگز خود را به منطقه کوچک محصور نکرده و بلکه برای‏ابلاغ سالت‏خطیر و انجام وظایف مهم دینی و نشر فرهنگ اهل بیت(ع)حتما در شهرهای بزرگی مانند تبریز سکونت کن. سپس این مهم رابه آرامش اوضاع سیاسی کشور و پایان یافتن جنگ جهانی دوم موکول‏می‏کند.

آیت الله ملکی میانجی تصمیم داشت در فرصت مناسب، به توصیه‏استادش جامه عمل بپوشاند; ولی حوادث ناگواری سرنوشت او را رقم‏دیگر زد. پایان جنگ جهانی دوم، منتهی به اشغال سرزمین‏آذربایجان; توسط حزب دمکرات و حزب توده (ایادی ارتش سرخ شوروی‏در ایران) شد و در این هنگام وی هرگز حاضر نشد سنگر خویش راخالی و رها کند; بلکه به خاطر دفاع از دین و ناموس مردم و حفظحراست از تمامیت ارضی کشور، علم مبارزه بر ضد عوامل حکومت‏کمونیستی شوروی را بر دوش گرفت. و همچنان این پرچم مقدس‏کفرستیزی را در منطقه برافراشته و استوار نگاه داشت و پرده ازچهره خائنان کنار زد. در این غائله اغلب عناصر مذهبی با جبهه مشترک (متشکل ازمالکین، خوانین، سلطنت‏طلبان، دولتمردان و...) بر ضد دمکراتهاو توده‏ای‏ها فعالیت می‏کردند از جمله در این راه تشکیلاتی هم به نام‏جمعیت‏خیریه را بنا نهادند ولی آیت الله ملکی به این گروه ودیگر دسته‏ها نپیوست و به عنوان یک روحانی آزاداندیش و رهبرمذهبی، از موضعی مستقل و کاملا اسلامی و بر علیه دشمنان دین واستقلال کشور شورید. و در طول این غائله تاریخی همچون پدری‏دردمند در حفظ جان، مال، ناموس و دین مردم و حتی هدایت کسانی‏که در دام این فتنه گرفتار شده بودند، با سعه صدر وبزرگوارانه کوشید. پس از فرار کمونیستها و ختم غائله نیز درادامه وظایف دینی، نسبت‏به جلوگیری از منکرات و ترویج فضائل‏اخلاقی، رسیدگی به وضع مستمندان، دفاع از حقوق عامه مردم بویژه‏ستمدیدگان و زنان و اجرای احکام و شعایر اسلامی، حساسیت ویژه‏ای‏از خود نشان داد. از این رو حضور وی در منطقه برای برخی از مالکین و خوانین‏ستمگر سخت گران آمد و لذا تصمیم به اذیت و آزار و اهانت نسبت‏به وی گرفتند. آنان در یک ترفندی از پیش طراحی‏شده، دوستداران‏این عالم مجاهد را بازداشت، شکنجه و زندانی کردند، فضای رعب ووحشت عجیبی را ایجاد نمودند تا جایی که وی در 1378 ه. ق پس‏از 16 سال سکونت در وطن به قم مهاجرت کرد.

ایشان در سال 1378 ه. ق هنگام ورود به شهر مقدس قم با تکریم‏و احترام رئیس حوزه و مرجع تقلید جهان تشیع، حضرت‏آیت الله العظمی بروجردی و دیگر مراجع و علمای اعلام قرار گرفت،و در جوار کریمه اهل بیت(ع) به تحقیق و تدریس خارج اصول، تفسیرکلام و معارف تشیع پرداخت و شاگردانی فاضل، دانا و کوشا تربیت‏نمود. آیت الله ملکی به نظم در امور و پژوهش در موضوعات علمی‏علاقه‏ای شدید داشت و آن را به همه چیز ترجیح می‏داد. او تا سال‏1371 ش با این که 88 سال سن داشت، روزی دوازده ساعت کار وتحقیق علمی می‏کرد.

طریق تحقیقی و شیوه استنباطی آیت الله ملکی، همان سیره و اسلوب‏فقهای اصولی شیعه در طول تاریخ بود. او در رشته‏های; فقه،تفسیر و کلام تبحر و تخصصی ویژه داشت، در هر کدام به همان شیوه‏فقاهتی و اجتهادی که از کتاب، سنت و عقل سرچشمه گرفته بود،عمل می‏کرد; یعنی علاوه بر فقه و اصول، در معارف، کلام و اصول‏دین نیز به اجتهاد و تفقه، مبتنی بر این سه اصل، اعتقاد راسخ‏داشت و آن را «فقه اکبر» و بخش مهمی از فقاهت می‏دانست.«مکتب معارفی‏» که مرحوم آیت الله ملکی میانجی در پرتو آن بردفاع از آرمانهای اعتقادی اسلام و تشیع همت گماشت، تنها از راه‏صحیح (قرآن، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، دیگر کلام معصومین وعقل) اسلام را ترسیم می‏کند و به نظر این عالم اندیشمند، مکتب‏تشیع، یک مکتب غنی است و در ارائه آرمانهای اعتقادی اسلام و...وام‏دار مکاتب دیگر نمی‏باشد، وی اگرچه نسبت‏به علم و عقل‏جایگاه ویژه‏ای در نظر داشت و حتی برخی اوقات به «علم‏» سوگندیاد می‏کرد; ولی هرگز «این همانی‏» بحث‏های عقلانی با فلسفه راقبول نداشت و ترویج دیدگاههای فلسفی و عرفانی متاثر ازاندیشه‏های دانشمندان بیگانه یونانی و... را که به هر حال‏ساخته و پرداخته بشر بوده یک نوع حرکت انفعالی، تضعیف اسلام وانحراف از صراط مستقیم تلقی می‏کرد. او می‏گفت: با توجه به «ان‏الدین عند الله الاسلام‏»، مکتب راستین‏اسلام برتر و بالاتر از آن است که در ارایه اصیل‏ترین باورهای‏اعتقادی خود عاجز شده، دست تکدی به سوی سایر مکاتب و تمدنهادراز بکند; بلکه دین اسلام دارای محتوای جدید و پویا بوده وهمواره در مقابل اندیشه‏های کهن یونانی و ما قبل آن قرار داشته‏است و اسلام ارزش عقل را چه از بعد حقیقت آن که دارای عصمت‏ذاتی و پیامبر باطن قلمداد شده و چه در قلمرو اصول و احکام‏عقلی، بیش از دیگران مورد تاکید قرار داده است. همچنین او براین باور بود که علاوه بر معارف دینی، مسلمانان در علوم و فنون‏دیگر مانند: تاریخ، جغرافیا، ریاضیات، علوم تجربی و... باتمام گستردگی‏اش که محصول مشترک تمدن بشری به شمار می‏آید، بایدبه گونه‏ای ابتکار، نوآوری و رشد از خود نشان بدهند که هیچ وقت‏نیازمند بیگانگان نباشند. آیت الله ملکی در دفاع از تفکر خود اگر چه با مسلک برخی ازشخصیتهای فلسفی و عرفانی مخالف بود و آراء آنها را زمینه‏«مسخ‏» قرآن و عقاید دینی می‏پنداشت; اما هیچ وقت گستاخی به‏ساحت‏بزرگان را نمی‏پسندید و خود را نیز از تقابل و خودنمایی‏به دور می‏داشت. همواره نسبت‏به شخص آنها احترام قایل بود ودیگران را نیز به حفظ حریم و تکریم آنان توصیه می‏نمود و هنگام‏نقد و یا رد افکارشان به گونه غیر مستقیم و با کنایه از ایشان‏نام می‏برد.(2) از این رو وقتی کسی در بین مردم و در حضور این‏عالم بزرگوار به یکی از بزرگان معاصر که مخالف مسلک علمی‏ایشان بود، اسائه ادب کرد، آیت الله ملکی به اظهارات وی اعتراض‏نمود و از آن پس رابطه خود را با او قطع کرد.

آیت الله ملکی، علاوه بر تبحر در فقاهت و تفسیر، به عنوان یکی‏از اساتید «مکتب معارفی خراسان‏»(3) در حوزه علمیه قم به‏تدریس و تالیف اشتغال داشت، افزون بر این، بخشی از حیات علمی‏این عالم تلاشگر را مناظره و مباحثه‏های علمی تشکیل می‏داد. اوبارها با علمای فرق و مذاهب اسلامی غیر شیعی به مناظره نشسته‏بود. اما بیشترین مباحثات او در حوزه اندیشه‏های جهان تشیع‏قرار داشت. گفتمانهای علمی متعدد وی با بسیاری از اهل فکر بااندیشه‏های مختلف، مدتهای مدیدی ادامه پیدا کرد و برخی ازچهره‏های طرف گفتگو هم اکنون از اندیشمندان و شخصیتهای بزرگ‏معاصر محسوب می‏شوند. بیشتر بحثهای وی پیرامون موضوعات معارفی و کلامی دور می‏زد; ولی‏او در بعد «فروع دین‏» هم مناظرات قابل توجهی با اشخاص داشت‏از جمله در سالهای پیش، که یکی از اخباریهای مقدس و بسیار قوی(از پیروان تفکر مرحوم محمد امین استرآبادی) ساکن جنوب غرب‏استان اردبیل، به روستاهای پیرامون بخش «گرمرود» نفوذ کرده‏و دست‏به فعالیت علیه مسلک تفقه و اجتهاد زده بود، یک بار هم‏برای مناظره با آیت الله ملکی به مرکز بخش گرمرود (ترک) آمده‏بود; اما در مباحثه با ایشان شکست‏سختی خورد و فورا باناراحتی منطقه را ترک گفته بود.

این فقیه پرتلاش افزون بر فعالیهای تحقیقی، تفسیری و معارفی،به تربیت‏شاگردانی چند همت گماشت. از آن جمله: حضرات آیات وحجج اسلام: 1- شیخ محمد علی حقی(ره)2- شیخ اسد الله ربانی سرابی(ره)3- شیخ حسین ربانی(ره)4- محمد عبایی خراسانی‏5- میرزا ابراهیم علیزاده اروموی‏6- میرزا احمد ارجمند مشکینی‏7- سید علی اکبر تقوی قزوینی‏8- میرزا ایوب گرمرودی‏9- سید هادی عظیمی ترکی‏10- سید بهلول سجادی مرندی‏11- سید بهاء الدین علوی هشترودی‏12- سید محمد علی جلیلی‏13- شیخ حسن احمد ترکی‏14- میرزا عین الله حسنی‏15- رضا برنجکار16- محمد بیابانی اسکویی‏17- سید رضا حسینی مرندی‏18- محمد هادی ابراهیم‏نژاد قوچانی‏19- محمد مهدی ابراهیم‏نژاد قوچانی‏20- میرزا رفعت الله حامدی‏21- علی ملکی میانجی و...

وی احترام خاصی برای عامه مردم قائل بود و رعایت‏حال آنها رابر خود لازم می‏دانست. خیلی حساس و مقید بود که صدای بلندگوی‏مساجد جز در اوقات اذان بلند نباشد، اصلا اجازه نمی‏داد صدای‏سخنرانی وی به بیرون از مسجد پخش شود و آن را موجب مزاحمت‏برای مردم و سبک شمردن شعائر مذهبی می‏شمرد.

احترام به عامه مردم غیر از عوام‏زدگی است، این تمایز در وجودآیت الله ملکی ظهور چشمگیر داشت. از نقل روایات مجعول و وقایع‏تاریخی مشکوک در محافل و مجالس که اغلب افراد به خاطر خوشایندمردم در منابر و محافل ذکر می‏کردند، شدیدا مخالفت و جلوگیری‏می‏کرد. یک وقت (قبل از سال 1340) شخص ناشناسی با ریشی بلند که‏به منطقه رفت و آمد داشت، ادعا کرد در هشت کیلومتری مرکز بخش‏در روستائی به نام «دیزج‏» امامزاده‏ای کشف کرده است، سپس‏اظهار کرد: امامزاده در خواب از وی خواسته تا آیت الله ملکی هم‏قبر او را آشکار و بازسازی نماید. او با این ترفند خواست این‏عالم تیزبین را هم در کار خود شریک کرده و از وجودش‏بهره‏برداری کند; ولی آیت الله ملکی چون ظن قوی به خلاف آن داشت‏تن به این کار نداد و دستور داد او را تنبیه کنند. و از منطقه‏خارج نمایند. اما مردم هم بدون توجه به واقعیت امر، تحت تاثیرقرار گرفته، دسته دسته از روستاهای اطراف به زیارت امامزاده‏تازه کشف شده می‏آمدند و گاو و گوسفند نذر و قربانی می‏کردند،حتی در همین ایام صاعقه‏ای به منزل یکی از بستگان آیت الله ملکی‏اصابت کرد.بلافاصله شایعه شد که امام‏زاده غضب کرده است. و برخی از ایشان‏خواهش کردند تا دست از مخالفت‏بردارد، اما آیت الله ملکی طبق‏وظیفه شرعی خود هرگز اعتنایی به این شایعات و تبلیغات نداشت وبدون هیچ ترسی به مخالفت‏خود ادامه داد. سرانجام بعد از مدتی‏معلوم شد آن شخص می‏خواست دختری را بدون عقد شرعی تصاحب کند واصلا مسلمان نبود; بلکه ظاهرا فردی یهودی بوده است و برای‏استخراج اشیاء عتیقه به منطقه می‏آید و برخی آثار باستانی‏گرانقیمت را هم که نورافشانی می‏کرده استخراج نموده و از منطقه‏خارج کرده است. و از آن به بعد دیگر به منطقه باز نگشت.

او نسبت‏به توده مردم، خیلی متواضع بود، ولی در برابر افرادثروت‏اندوز، خوانین و دولتمردان رژیم ستمشاهی کاملا از موضع‏قدرت و تکبر برخورد می‏کرد. روزی در یکی از روستاهای بخش شخصی‏فوت کرده بود که وارث ذکور نداشت. خان مامور خود را می‏فرستدتا اموال میت را به نفع خود مصادره کند. بیش از ورود مامورآیت الله ملکی طی طریق راه طولانی با عجله خود را به آن روستارسانده و اموال را میان وارثان آن مرحوم تقسیم می‏کند. وقتی‏مامور خان از راه می‏رسد، خود را در مقابل عمل انجام شده،می‏بیند. لذا کاری نمی‏تواند بکند. ولی زیر لب، اعتراضهایی رازمزمه می‏کند. در این هنگام آیت الله ملکی استکان چای را ازجلوی وی برداشته به بیرون از اتاق پرت می‏کند. آنگاه یک سیلی‏محکمی هم به بیخ گوشش می‏نوازد. خبر آن مانند انفجار بمب درسرتاسر منطقه طنین انداخت. چنانکه یک وقت رسم بر این شده بود که وقتی کسی که از دنیامی‏رفت و وارث ذکور نداشت، اموالش به نفع خوانین و مالکین‏مصادره می‏شد; ولی آیت الله ملکی در چند مورد با شجاعت و صلابت‏ستودنی جلوی خانهای منطقه ایستاد و مانع از اجرای این سنت‏شیطانی شد، به طوری که وی خود قبل از این که ایادی خانها برسند،در منزل میت‏حاضر می‏شد و اموال را میان وارثان تقسیم وبرای هر کدام سند و قباله تنظیم می‏کرد. همچنین در سالهای قبل از اجرای قانون طاغوتی «اصلاحات ارضی‏رژیم شاه‏»، اراضی مسکونی مرکز بخش (ترک) محل سکونت هزارخانواده (شش هزار جمعیت)، به یک مالک تبریزی تعلق داشت، برخی‏از ملاکین ستمگر ناحیه در سر می‏پروراندند تا زمینهای او را باحیله و فریب به چنگ بیاورند ولی قبل از اقدام آنان با درایت وتدبیر آیت الله ملکی این اراضی توسط مالک قانونی آن به مردم‏ساکن منطقه بخشیده شد و به این وسیله دست تجاوز ظالمان از آن‏قطع گردید و آنان در راه نیل به اهداف پلیدشان ناکام ماندند. آیت الله ملکی محمدرضا شاه را نیز همانند پدرش رضاخان قلدر،ظالم و غاصب می‏دانست و از طرق مختلف این احساس و اعتقاد را ازخود بروز می‏داد.وقتی محمدرضا در اوائل سلطنت‏خود به آذربایجان و شهر میانه‏آمد، وی هرگز به استقبال از او حاضر نشد و در جمله معروفی شاه‏را به «مار خفته در زمستان‏» تشبیه کرد و گفت: «فردا اگرتابستان فرا رسد و هوا گرم شود، هیچ کس از نیش زهرآلود وکشنده او در امان نخواهد بود.»

زندگی ساده و بی‏آلایش و در عین حال پر تلاش و جنب و جوش او موردتوجه و زبانزد همگان بود. خانه گلی‏اش در آذربایجان با این که‏محل آمد و شد بود، از چند گلیم پوشیده شده بود. بعد از مهاجرت به‏قم هم با توسل به حضرت معصومه(ع) که خود داستانی دارد توانست‏خانه‏ای معمولی برای خود تهیه کند و با اینکه چندین‏بار از سوی‏افراد نیکوکار به وی پیشنهاد شد خانه مجللی برایش تهیه کنندولی عزت نفس وی اجازه نداد که این پیشنهاد را بپذیرد.

به نماز اول وقت‏سخت مقید بود. از دوران جوانی به واسطه نذر،نمازهای مستحبی روزانه «نوافل یومیه‏» را به خود واجب کرده‏بود و تا آخر عمر آن را به جا می‏آورد. ادعیه و مناجات و قرائت‏قرآن همراه با تامل و حال معنوی به ویژه سحرگاهان از کارهای‏روزانه‏اش به شمار می‏رفت و این عمل را به صورت دستور العمل‏اخلاقی به دیگران نیز توصیه می‏کرد. آن را دستور العمل استادش‏مرحوم آیت الله شیخ مجتبی قزوینی به دیگران هم می‏دانست.

آیت الله ملکی در طول اقامت در منطقه; علاوه بر فعالیتهای معمول‏و ترویج‏شعایر دینی، اقامه نماز جماعت، تشکیل جلسات سخنرانی‏در مناسبتهای گوناگون مانند: (ماه مبارک رمضان، ماه محرم، دهه‏آخر صفر، عید فطر، قربان و غدیر) و نشر فرهنگ تشیع در منطقه،به یک سری فعالیتهای عمرانی و فرهنگی دیگر نیز اقدام کرد که‏به نوبه خود تاثیر به سزایی در عمران و آبادی و رشد شعور آگاهی‏مردم گذاشت. در اینجا به مواردی از آن اشاره می‏شود:

بخش عمده‏ای از اوقات خود را صرف خدمت و رسیدگی به وضع فقرا ومستمندان منطقه می‏کرد. در سال 1327 ش که خشکسالی و قحطی می‏رفت‏تا مردم منطقه را از پای درآورد این فقیه دردآشنا، تدبیری‏اتخاذ کرد و با جیره‏بندی آرد و نان مردم آن دیار را ازپیامدهای ناگوار این پدیده خطرناک در امان نگاه داشت. وی جمعی‏متشکل از افراد نیکوکار در منطقه تعیین کرده بود که اینهاشناسایی خانواده‏های نیازمند را به عهده داشتند و پس ازشناسایی به صورت مخفیانه و آبرومندانه به آنها کمک می‏شد.

که هر کدام در تامین آب آشامیدنی و کشاورزی مردم بخش نقش‏حیاتی داشته و دارد.

این مسجد که یکی از آثار ارزشمند اسلامی و باستانی کشور به‏شمار می‏آید، چندین مرحله توسط آیت الله ملکی به تعمیرات آن‏اقدام شده است.

این مرکز تحت عنوان «کتابخانه امام جعفر صادق-ع-) در سال‏1356 ش به همت آیت الله ملکی تاسیس گردید و زیر نظر فرزندایشان شروع به فعالیت کرد. این کتابخانه مهم اکنون در روستای‏ترک قرار دارد و کتابهای آن به صورت امانت در اختیار علاقمندان‏و جوانان روستا و حومه قرار می‏گیرد، و در زمستانها کلاسهای‏تعلیم قرآن در محل کتابخانه برقرار است.

این مرکز آموزش در پی تلاشهای بی‏دریغ معظم‏له، اخیرا در زادگاه‏ایشان به مساحت 65000 متر مربع تاسیس شده که در رشد وشکوفایی استعدادهای سرشار جوانان و نوجوانان منطقه بسیارنقش‏آفرین بوده است.

همانند: برق‏کشی، لوله‏کشی، جاده‏سازی و تاسیس مراکز و دوایراداری که هم اکنون در خدمت مردم قرار دارد.

آیت الله ملکی در کنار فعالیت‏های اجتماعی و عبادی، کار پژوهش وتدریس را ادامه داد و کتب ذیل یادگار تحقیقات علمی اوست:
1- بدائع الکلام فی تفسیر آیات الاحکام این کتاب در تفسیر آیات مربوط به طهارت و نماز بوده و در آن‏پیرامون تفسیر آیات مربوط به موضوع «شفاعت‏» بحث می‏کند. باراول سال 1400 ه. ق در قم و در دومین بار در سال 1402 ه. ق‏در بیروت به چاپ رسیده است.
2- تفسیر فاتحه الکتاب کتاب فوق پیرامون تفسیر سوره مبارکه حمد است که از سوی‏انتشارات «دار القرآن الکریم‏» قم در سال 1413 ه. ق چاپ شده‏است.
3- توحید الامامیه در این کتاب ارزشمند موضوعات مهمی مانند: اهمیت و جایگاه علم‏و عقل، شناخت‏خداوند متعال و توحید، علم و قدرت، معنای عرش،کرسی، مشیت، اراده، قضاء و قدر، جبر، اختیار، حدوث عالم، بداءو... از دیدگاه «مکتب معارفی خراسان‏» مورد بحث و بررسی قرارگرفته است. این کتاب از سوی انتشارات «وزارت فرهنگ و ارشاداسلامی‏» در سال 1415 به چاپ رسیده است.
4- تفسیر مناهج البیان، (6 جلد) شامل جزءهای 1 و 2 و 3 و 4 و 29 و 30 از قرآن کریم است که هرکدام از اجزاء در یک مجلد قرار گرفته است. مسئولیت چاپ این‏تفسیر گرانسنگ را انتشارات «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏» برعهده گرفته و به طرز مطلوبی آن را به چاپ رسانده است.
5- نگاهی به علوم قرآنی این کتاب نیز یکی دیگر از آثار آیت الله ملکی میانجی است که‏توسط آقای علی نقی خدایاری به فارسی ترجمه شده و به اهتمام‏آقای علی ملکی میانجی، توسط نشر «خرم‏»، بهار 1377 در قم به‏چاپ رسیده است.
6- الرشاد فی المعاد; مخطوط
7- تقریرات کامل درس اصول آیت الله میرزا مهدی غروی اصفهانی;مخطوط
8- رساله‏ای در حبط و تکفیر; مخطوط
9- رساله‏ای در خمس; مخطوط
10- رساله‏ای در احکام میت; مخطوط
11- نوشتاری در احکام صلاه، نکاح، طلاق، مواریث و ابحاثی‏پیرامون مسائل متفرقه تفسیر و معارف که در حال حاضر مراحل‏تنظیم، تصحیح، تنقیح را طی می‏کند تا در آینده نزدیک آماده چاپ‏شود.

این فقیه، مفسر و متکلم تلاشگر، پس از 95 سال زندگی افتخارآمیزهمراه با تلاش و کوشش بی‏وقفه، سرانجام در شب جمعه پانزدهم‏خرداد 1377 ه. ش (برابر با دهم صفر 1419 ه. ق) دعوت حق رالبیک گفت و به سرای باقی شتافت و علاقمندان خود را به سوگ وماتم نشاند. پیکر پاک این فقیه بزرگ با شکوه خاص و با شرکت‏آیات عظام و علمای اعلام و جمع کثیری از طلاب و فضلای حوزه علمیه‏قم، در این شهر تشییع و در قبرستان شیخان در جوار حرم حضرت‏معصومه(س)، به خاک سپرده شد.
عاش سعیدا و مات سعیدا
این مقاله با همکاری فرزند فاضل معظم‏له جناب آقای «علی ملکی میانجی‏»،که حدود بیست‏سال شبانه روز ملازم با پدر بزرگوارش بود و اشراف‏کامل به شرح حال و مبانی فقهی، تفسیری و کلامی ایشان داشته ودر واقع یکی از شاگردان و پیروان مکتب آن مرحوم به شمارمی‏آید، تالیف و تنظیم شده است لذا بدین وسیله از ایشان تشکرو قدردانی می‏شود. و السلام علی من اتبع الهدی